Секој граѓанин кој стапнал во судница, било како сведок, обвинет, или пак како некој што бара правда, знае дека правниот систем не е подеднакво пристапен за сите. На хартија, сите сме еднакви пред законот. Но, во реалноста, ако имате пари, докази против вас можат да исчезнат, обвиненијата да се отфрлат, а пресудите да се одложуваат со години – додека не стане премногу доцна за да има некакви последици.
Истражувањата покажуваат дека луѓето со повисок економски статус поретко се соочуваат со строги казни дури и кога се обвинети за сериозни кривични дела. Според податоците на македонските правосудни институции, големите корупциски случаи ретко завршуваат со затворски казни, додека истовремено сиромашните граѓани рутински се осудуваат за минорни прекршоци како кражби на мали суми или неплатени долгови.
На пример, извештајот на Државната комисија за спречување на корупција (ДКСК) покажува дека во последната деценија, голем број случаи за злоупотреба на службена должност и проневера на државни средства завршиле без правосилни пресуди. Судовите, наместо да обезбедат правна разрешница, честопати ги одложуваат процесите или ги запираат поради „недостаток на докази“.
Од друга страна, граѓаните со ниски приходи немаат привилегијата на квалитетна правна заштита. Бесплатните адвокати доделени од државата често се преоптоварени со случаи и немаат ресурси да изградат солидна одбрана. Дури 60% од обвинетите кои се претставувани од државни адвокати во Македонија завршуваат со осудителни пресуди, во споредба со значително помалиот процент на луѓе кои можат да си дозволат приватна одбрана.
Судски процеси како театар: Кога моќните го пишуваат сценариото
Еден од најпознатите случаи што ја разниша македонската јавност беше процесот против неколкумина високи функционери обвинети за злоупотреба на службена должност. И покрај јасните докази за проневера на милионски суми, случајот се влечеше низ судските лавиринти со години, а на крајот обвинетите добија симболични казни или беа ослободени.
Во исто време, во друг дел на судскиот систем, еден млад човек беше осуден на неколку години затвор бидејќи украл неколку чоколади од супермаркет. За едниот, правниот систем понуди привилегии, за другиот – немилосрдна правда.
Се поставува прашањето: Дали законите се донесени за сите, или само за оние кои не можат да ги заобиколат?
Судските одлуки честопати зависат од пристапот до моќ, пари и влијателни адвокати кои знаат како да ги користат процедурите за да ги заштитат своите клиенти. Судски предмети во кои се вклучени политичари, бизнисмени или јавни личности често завршуваат во ќорсокак, поради технички грешки, „застареност на делото“ или нејаснотии во законот.
Политика и правосудство: Неодвоивата врска што го уништува системот
Не е тајна дека судството во Македонија и во многу балкански земји е под директно влијание на политичките структури. Во годишниот извештај на Transparency International, Македонија е оценета како земја со висок степен на судска корупција. Ова значи дека судските одлуки често се донесуваат не врз основа на законите, туку врз основа на политичките интереси.
Ова влијание најчесто се гледа во случаи на корупција и злоупотреба на моќ, каде што политичките врски играат клучна улога во извршувањето на правдата. Некои обвинети кои имаат блиски релации со власта добиваат поблаги казни или нивните случаи воопшто не стигнуваат до суд.
Во исто време, судството се користи и како инструмент за притисок врз критичарите на власта. Новинари, активисти и граѓански организации кои откриваат корупциски афери често се мета на тужби за клевета, што е начин да се замолчи секој обид за откривање на неправдите.
Држава без правда е држава без иднина
Кога граѓаните ја губат довербата во правниот систем, последиците се длабоки и опасни. Ако луѓето знаат дека немаат еднаков пристап до правда, тие ќе бараат алтернативни начини за да ги решат своите спорови – преку непочитување на законите, социјални немири или зголемено криминално однесување.
Во држави каде што судската правда станува привилегија, а не право, општеството почнува да се распаѓа одвнатре. Граѓаните престануваат да веруваат во институциите, а наместо тоа, владее култура на страв, корупција и безнадежност.
Историјата покажува дека ниту една држава не може да функционира долгорочно без вистинска правда. Доколку правниот систем не се реформира, а судиите не бидат ослободени од политички притисоци, Македонија ризикува да стане уште една балканска држава каде што законот е привилегија, а не основно право.
Во општество каде што правдата зависи од длабочината на нечии џебови, секоја надеж за вистинска демократија исчезнува. И тогаш, прашањето повеќе не е дали системот ќе пропадне – туку кога.
Н. Доковска
Сторијата е направена во рамки на проектот „Зајакнување на информацијата: Колаборативен центар за квалитетно новинарството во Северна Македонија”, подржан од Програмата #SustainMedia, кофинансирана од Европската Унија и германското Сојузно Министерство за економска соработка и развој. Неговата содржина е единствена одговорност на „Пела радио“ и не мора да го одразува ставот на ЕУ или на Федералното Министерство за економска
