Изчезнувањето на загрозени видови е глобален проблем кој има значајно влијание врз биодиверзитетот и екосистемите. Сееврна Македонија, како дел од Балканскиот полуостров, е регион со богата биолошка разновидност. За жал, многу видови животни и растенија во Македонија се под закана од изчезнување поради различни фактори како што се уништување на природните живеалишта, климатските промени, прекумерната експлоатација на природните ресурси и инвазивните видови. Тимот на НОВО, ќе се обиде од различни перспективи, преку три приказни да ни ја доближи оваа тема… „Локви“ споменик на природата, дом на Вилинското ракче единствено во светот Пишува: Гордана Цеватноска Дом на реликтниот ендемичен вид на Вилинско ракче е локалитетот Локва, во пелагониската рамнина, во близина на с. Големо Коњари. Ова е единствен регистриран локалитет во светот во кој опстојува овој ендемски вид, кој е вклучен во категоријата на загрозени видови. Дождовни локви расфрлани на необработлива засолена почва која се користи како пасишта, лоцирани во близина на селото Големо Коњари (прилепско) го сочинуваат локалитетот соодветно наречен, “Локва”. 
Тој е остаток од некогашното пространо Пелагониско блато и изобилува со уникатна ендемична фауна, меѓу кои најзначајно е вилинското ракче, велат познавачите на овој регион, кои бараат заштита на локалитетот, каде опстојува вилинското ракче, како природна реткост. Станува збор за самовилско ракче (Chirosephalus pelagonicus) кој што живее, на локалитетот „Локви“ и е единствено во светот. Вилинското ракче е со големина од 2 см. Својот животен циклус го почнува рано напролет, а го завршува при крајот на мај кога женките полагаат јајца. Тие имаат дебела обвивка за да може да опстанат скриени во трските во текот на студените зими и летните суши кога локвите пресушуваат. Така, идната пролет при поволни услови се развива повторно вилинското ракче на длабочина до 60 см. 
Но , месното население често пати ја обработува земјата и површината околу тие локви и доаѓа до уништување на тие животинчиња односно на самовилското ракче. Пред десетина година заштитниците на животната средина и биолозите бараа заштита на локалитеот, како строг природен резерват. Резерватот се простира на 25 хектари, а карактеристично е и тоа што водата е солена поради почвата. Мештаните откако беше откриен овој раритет се потсетуваат. Дедо Сотир од Големо Коњари со својот бастун ни покажува во правецот на локалитетот Локва, оддалечен два километри од селото. Вели таму во барите, ракчиња во пролет има безброј , но мештаните ниту знаеле ниту претпоставувале дека нив ги има само тука. – Како млад тука ја пасев стоката. Кој знаел дека такви ракчиња имало?! Кого го интересирало? Инаку, тоа таму е мочуриште и има два три вира поголеми- вели тој – Посебнa е тука самата земја. Кога ќе фати сонце, земјата како со сол да е побелена и овците кога пасеа одеа и лижеа од земјата – вели еден овчар. – Ракчињата се со големина два сантими и тие со раце се фаќаaт. А,водата кога намалува може да ги видите во поголем број – раскажува еден од локалните мештани – Барите во лето се сушат, но вилинското ракче опстојува, раскажуваат нашите соговорници. Во 2003 година е донесен закон за прогласување на локалитетот „Локви“ кај Големо Коњари, Прилепско за Строг природен резерват. Вкупната површина на резерватот е определена на 50 ха. Во член 3 од овој закон се вели дека „Министерот за животна средена и просторно планирање ги пропишува мерките за спроведување на заштитата на строгиот природен резерват ’Локви’ – Големо Коњари во рок од три месеци по влегувањето во сила на овој закон“ (Службен весник на Република Македонија, бр. 71, 5 ноември 2003 година, стр. 4) 
Подоцна, во 2010 година, локалитетот „Локви“ е прогласен за споменик на природата, кој во законската хиерархија е од понизок ранг на законска заштита. Според екологистите, самовилското ракче (Chirocephalus pelagonicus) се става во редот на видовите со екстремна загрозеност. Освен вилинското ракче, во трите бари на локалитетот „Локви“ кај селото Големо коњари, прилепско, се евидентирани уште 50 други животински видови од кои 16 се регистрирани во Европската книга на природни реткости. Нивните домови се загрозени од климатските промени, но и од човековото влијание. 
Циронките: Македонско кулинарно наследство во изумирање Пишува: Наташа Доковска Како девојче со секое одење во Ресен или на плажа во селото Стење, покрај служењето со „лајца“ (читај лажица м.з) слатко и вода, следеше „пајнца“ (читај тањир м.з) циронки. Кога пораснав и почнав да ги посетувам локалните ресторани, вистински деликате беше да јдеме тањир циронки со вкусно бело вено или ракија од јаболка. Последниве години, пак, вистинска реткост е да се најдат и пробаат циронките…Преспански деликатес што со години наназад беше заштитен знак на селата од десната страна на Преспанското Езеро, особено Стење и Арвати. 
Причината е повеќе од јасна, но нема кој да признае!!! Живиот свет на Преспанското Езеро изумира, како патем и самото Езеро. Само колку за потсетување, вечно таре дилемата кое е постаро, Охридсото или Преспанското Езеро, но како и да е тоа е едно од најстарите и најзначајните природни езера на Балканот, кое претставува дом на голем број уникатни и ендемични видови на флора и фауна. Живиот свет во и околу Преспанското Езеро е од исклучителна важност за биолошката разновидност на регионот и за одржливоста на локалните екосистеми. Сепак, во последните децении, некои од овие видови се соочуваат со значителни закани кои ги ставаат на работ на изумирање. Преспанското Езеро е познато по своите ендемични видови риби, како што е преспанскиот крап и белвицата. Крапот е специфичен за овој регион и е важен дел од локалниот екосистем. Меѓутоа, прекумерниот риболов, загадувањето и промените во водните услови значително го намалија бројот на овие риби. Исто така, езерото е дом на различни видови птици, меѓу кои и загрозени видови како што е белоглавиот пеликан, кој го користи езерото како своја главна храна и гнездилиште. Уништувањето на живеалиштата околу езерото, како резултат на урбанизацијата, земјоделските активности и климатските промени, дополнително го загрозува живиот свет. Намалувањето на нивото на водата, предизвикано од глобалното затоплување и неправилното управување со водните ресурси, создава услови кои не се поволни за опстанокот на многу водни организми. Овие промени влијаат и на квалитетот на водата, што дополнително ги загрозува видовите кои зависат од чиста и здрава водна средина. 
Македонија презема разни мерки за заштита на живиот свет во Преспанското Езеро. Овие мерки вклучуваат создавање на заштитени подрачја, спроведување на еколошки програми и иницијативи за репродукција на загрозените видови. Исто така, се работи на подигнување на свеста кај локалното население и промоција на одржливи риболовни и земјоделски практики. Преку соработка со меѓународни организации и примена на научни истражувања, се настојува да се најдат најдобрите решенија за одржување и подобрување на биодиверзитетот на Преспанското Езеро.
„Преспанското Езеро претставува природно богатство кое треба да се зачува за идните генерации. Зачувувањето на неговиот жив свет е од клучно значење не само за локалната средина, туку и за целиот регионален биодиверзитет. Со заеднички напори и примена на еколошки свесни практики, можеме да осигуриме дека овој уникатен екосистем ќе продолжи да процветува и да биде дом на многу загрозени и ендемични видови“ – вели дедо Диме од с. Стење, кој е хроничар на Езерото. Според него, ако до пред некоја година немало куќа во селото во чиј двор немало нанжиена низа од риби кои се сушат за правење циронки. Овде, вели тој, циронките биле исто како ајварот во другите места низ Македонија. А денес? Денес едвај на неколку чардаци може да се забележи низата, поради тоа што рибата се помалку ја има во Еззерото, но и поради стравот од тоа каква е, колку е безбедна за конзумирање. Оттаму и циронките се помалку ги има. А, за оние кои не знаат циронките претставуваат деликатес од македонската кујна, кои имаат долга традиција и длабоки корени во културата на земјата. Овој деликатес се подготвува од специфичен вид мали риби, кои се сушат на сонце притоа посолени. Рибите кои најчесто се користат за правење циронки e белвицата, а понекогаш и некои други видови слатководни риби кои се наоѓаат во македонските езера и реки.
Процес на подготовка Процесот на подготовка на циронките вклучува неколку чекори кои се одржуваат во текот на многу генерации. Најпрво, рибите се чистат и се ставаат во солена вода за да се извлечат непотребните течности и да се зголеми трајноста. Потоа, рибите се редат на ражни и се сушат на сонце неколку дена, што им дава специфичен вкус и текстура. Овој процес бара вештина и трпение, бидејќи рибите мора да се заштитат од инсекти и да се обезбеди рамномерно сушење.
Потреба од брендирање Циронките имаат потенцијал да станат препознатлив бренд и да се позиционираат како автентичен македонски производ на меѓународниот пазар. Брендирањето на циронките би значело создавање на уникатен идентитет, пакување и маркетинг стратегија која би ја истакнала нивната традиција, квалитет и уникатност. Ова би вклучувало добивање на заштитен географски назив, што би го гарантирало нивното потекло и квалитет.
Брендирањето на циронките би можело да донесе повеќе економски придобивки за локалната заедница, создавајќи работни места и стимулирајќи го развојот на рибарството и туризмот. Дополнително, циронките би можеле да станат дел од туристичката понуда, привлекувајќи љубители на храната од целиот свет, смета локалното население и си споменуваат дека имало повеќе иницијативи, но речиси сите неуспешни.
Еколошки аспекти и зачувување на рибните видови Една од најважните прашања при размислувањето за масовно производство и брендирање на циронките е одржливоста на рибните ресурси. Белвицата и другите риби кои се користат за циронки се природни ресурси кои треба внимателно да се управуваат за да се спречи нивно прекумерно искористување и загрозување на популацијата.
Соочувањето со потенцијалната загрозеност на рибните видови бара примена на одржливи рибарски практики, како и заштита на нивните природни живеалишта. Воведување на квоти за риболов, контрола на квалитетот на водите и програми за репродукција на рибите се дел од мерките кои би можеле да помогнат во зачувување на рибните ресурси.
Циронките претставуваат уникатен дел од македонското кулинарно наследство и имаат голем потенцијал за брендирање како автентичен македонски производ. Сепак, за да се постигне тоа, потребно е внимателно планирање и примена на одржливи практики кои ќе го зачуваат природното богатство и ќе обезбедат долгорочна одржливост на производството. Со соодветен пристап, циронките можат да станат препознатливи на глобално ниво и да придонесат за економскиот развој на Македонија.
——————————————————————————————————
Сторијата е направена во рамки на проектот „Зајакнување на информацијата: Колаборативен центар за квалитетно новинарството во Северна Македонија”, подржан од Програмата #SustainMedia, кофинансирана од Европската Унија и германското Сојузно Министерство за економска соработка и развој. Неговата содржина е единствена одговорност на „Пела радио“ и не мора да го одразува ставот на ЕУ или на Федералното Министерство за економска соработка и развој
